یادداشت‌ها

داریوش مهرجویی بدون شک مهم‌ترین کارگردان انسان‌گرا در سینمای ایران است. هر چقدر کیمیایی در تصویرسازی جامعه خلاقانه عمل می‌کند و به معنی واقعی «فیلمساز جامعه» است؛ مهرجویی را باید کارگردان انسان‌گرا دانست که حتی اگر اشاراتی به جامعه و حتی دستگاه قدرت و امر سیاست می‌کند این اشاره از جهت انسان و تحولات درونی اوست. چه‌زمانی که فیلم «گاو» یا «آقای هالو» را می‌سازد و چه زمانی که از «هامون» و حتی «نارنجی‌پوش» سخن می‌گوید. اگر مهرجویی در گاو، از خودبیگانگی انسان ایرانی پس از اصلاحات ارضی را بیان می‌دارد، در آقای هالو به تضاد شهر‌ و روستا می‌پردازد. در اجاره‌نشین‌ها روشنفکر ایرانی را متهم کلنگی شدن جامعه می‌انگارد. در هامون این‌بار از مادی شدن مناسبات اجتماعی و از خودبیگانگی روشنفکر جامعه ایران می‌گوید. در سه‌گانه سارا، لیلا و پری به سمت جهان زنانه می‌رود و در نهایت در «مهمان مامان» یک زن مدیر را تصویر می‌کند.

یکی از وقایع مهم در آستانه پیروزی انقلاب، حادثه زلزله طبس در شهریورماه ۵۷ بود. زلزله ٧. ٨ ریشتری که قدرتمندترین زلزله ثبت شده در تاریخ ایران می‌باشد. در کنار هم قرار گرفتن این حادثه در کنار حوادثی چون ۱۷ شهریور و اعتصاب شرکت نفت، تقارن معناداری بود که در روند گسترش اعتراضات در ماه‌های پایانی سلطنت پهلوی تأثیرگذار بود. شاید بتوان اثر سیاسی زلزله طبس در تحولات را با اثر زلزله شناوه الجزایر در ۱۹۸۹ مقایسه کرد. در زلزله شناوه گروه‌های اسلامی نزدیک به جبهه نجات اسلامی در رقابت با دولت «شاذلی بن‌جدید» در روند کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان حاضر بودند و این درست پیش از آغاز جنگ داخلی در الجزایر بود. فضای خراسان که از پایان دهه ۱۳۴۰ و آغاز سیاست‌های نوسازی شاه باعث تعارض بین ائتلاف نیروهای چپ و مذهبی در برابر سیاست‌های نوسازی شاه شد. دو زلزله کاخک و طبس در سالهای ۱۳۴۷ و ۱۳۵۷ این خلل‌ها را بسیار نمایان ساخت.

در سال‌های میانی دهۀ 1330 که حرکت جامعۀ ایرانی به سمت ارزش‌های غربی شدت می‌گرفت احتیاج به مجموعۀ فرهنگی ورزشی بود که هم ورزش حرفه‌ای را پوشش دهد و هم برای گردهمایی‌های فرهنگی و هنری و حتی سیاسی مناسب باشد؛ تاسیس سالن ورزشی محمدرضا پهلوی در سال 1336 بیانگر مدرن‌شدن جامعۀ ایران بود. اماکن ورزشی، دیگر فقط به زروخانه‌ها متکی نبود و احتیاج به سالنی بود تا بصورت جدی‌تر به پوشش‌دادن ورزش‌های حرفه‌ای چون وزنه‌برداری و کشتی بپردازد. از سوی دیگر در جامعۀ نوین ایران که در آستانۀ اصلاحات ارضی قرار داشت احتیاج به سالنی بود که بتواند میزبان برنامه‌های فرهنگی و هنری باشد.

ورود جوامع بشری به دوران مدرن درعین راحت‌کردن زندگی بشر، موجب مشکلات و گسست‌های فرهنگی فراوانی شده است. تعارض سبک زندگی والدین سنتی و فرزندانی که زندگی مدرن را انتخاب کرده‌اند و مصرف‌گرایی و اصالت تلذّذ مادی، مصادیقی از این مشکلات هستند. دوران پهلوی اول نقطۀ عطف تجددگرایی و مدرنیزاسیون و رضاشاه را می‌توان به‌جهت اجرای قوانینی نظیر کشف حجاب، نماد افراط‌گرایی در گذر از سنت به مدرنیته دانست.