ورزش علاوه بر کارکردهای انفرادی بر روح و روان افراد جامعه دارای کارکرد سیاسی و اجتماعی نیز بوده است. شاید بتوان آغاز کارکرد اجتماعی سیاسی امر ورزش در ایران را از دوران صفویه برشمرد؛ زمانی که میدان چوگان که امروز به نام نقش جهان شناخته می‌شود تأسیس شد. در کنار این میدان چوگان اماکنی همچون دارالحکومه (عالی‌قاپو)، مسجد (شیخ لطف‌الله) و بازار قیصریه ساخته شد. نقش ورزش باستانی و زورخانه‌ها در دورۀ قاجار نیز چنین بود؛ آیینی عرفانی و ورزشی که ریشه در میتراییسم داشت و در قرون پس از اسلام رنگ شیعی نیز گرفته بود. ورزش پهلوانی (باستانی) در واقع نوعی آمادگی رزمی برای مردان محسوب می‌شد. از کشتی پهلوانی تا کشیدن آلات جنگی همچون کبّاده و سنگ که در دورۀ قاجار و به‌صورت خاص در عصر ناصرالدین‌شاه رشد فراوانی داشت (1). در دورۀ پهلوی، ورزش کشتی و در سال‌های پس از انقلاب فوتبال دارای چنین کارکردی بود.
در سال‌های میانی دهۀ 1330 که حرکت جامعۀ ایرانی به سمت ارزش‌های غربی شدت می‌گرفت احتیاج به مجموعۀ فرهنگی ورزشی بود که هم ورزش حرفه‌ای را پوشش دهد و هم برای گردهمایی‌های فرهنگی و هنری و حتی سیاسی مناسب باشد؛ تاسیس سالن ورزشی محمدرضا پهلوی در سال 1336 بیانگر مدرن‌شدن جامعۀ ایران بود. اماکن ورزشی، دیگر فقط به زروخانه‌ها متکی نبود و احتیاج به سالنی بود تا بصورت جدی‌تر به پوشش‌دادن ورزش‌های حرفه‌ای چون وزنه‌برداری و کشتی بپردازد. از سوی دیگر در جامعۀ نوین ایران که در آستانۀ اصلاحات ارضی قرار داشت احتیاج به سالنی بود که بتواند میزبان برنامه‌های فرهنگی و هنری باشد. تاسیس سالن محمدرضا پهلوی که پس از انقلاب به شهدای هفتم تیر تغیر نام داد از همین رو جالب توجه است. علاوه بر سالن محمدرضاشاه، سالن ورزشی دیگری نیز به نام «مهران» در محلۀ امجدیۀ تهران در دهه 1340 ساخته شد که پس از انقلاب به سالن شهید افراسیابی تغییر نام داد. تا پیش از تاسیس مجموعۀ ورزشی آزادی این سالن‌ها بار اصلی میزبانی از رقابت‌های ورزشی را به دوش می‌کشیدند.
محدودۀ ورزشگاه محمدرضا شاه در نزدیکی پارک شهر جزئی از محله‌ای بود که در قدیم به نام «سنگلج» شناخته می‌شد. ناحیه سنگلج محدود از شمال به جنوب خیابان باستیون و خیابان سپه تا سه‌راه خیام و از جنوب تا بازارچه نظام‌الدوله و گذر قلی و از شرق خیابان جلیل‌آباد (خیام) و از غرب خندق غربی (خیابان سی‌متری) بود که در گذاشته آب‌وهوای نامناسبی داشته است. این محله، مرکز اشرار و اوباش و آلوده به امراض و کثافات بوده است و کوچه‌پس‌کوچه آن پر از اجامر و اوباش و قماربازان بود. از دلایل تخریب این محله و ساخت پارک شهر در آن این بود که رضاشاه خود بزرگ شده این منطقه بود و از پروپا قرص‌ترین مشتریان قهوه‌خانه و قمارخانه‌های آن محسوب می‌شد. اصرار داشت که نشانه‌های این محلۀ بدنام را تغییر دهد و اقدام او ازاین‌جهت که با تاسیس یک پارک بزرگ زمینۀ تغییر کاربری محله و نیز تهویۀ هوای مرکز شهر و بهبود آب‌وهوای نامناسب سنگلج را فراهم کرد، عملکرد مثبتی بوده است. چنانچه تا پیش از تاسیس پارک شهر، محلۀ سنگلج دارای گذری به نام «گذر تقی‌خان» بود. در این گذر از سه‌راهی خیابان باغشاه تا خیابان شاپور الوات و پسران جوان جمع می‌شدند و به متلک‌پرانی و سرگرمی‌های سخیف دست می‌زدند. (2).
از سوی دیگر بهره‌بردن از رویدادهای ورزشی در نظام‌های اقتدارگرا جهت افزایش حیثیت سیاسی مورداستفاده بوده و کارکرد آن فراتر از همان رقابت ورزشی است؛ شاه نیز از این قاعده مستثنا نبود. میزبانی ایران از مسابقات وزنه‌برداری قهرمانی جهان در سال 1957 نقطه شروع سیاست ورزشی شاه و استفاده از ورزش بعنوان پشتوانۀ حمایت سیاسی بود؛ سیاستی که از سال 1335 و میزبانی ایران از مسابقات جهانی وزنه‌برداری آغاز شد و با نتایج ضعیف ایران در المپیک مونترال و انحلال سازمان تربیت‌بدنی در سال 1356 این سیاست رسماً شکست خورد. میزبانی ایران از رویداد ورزشی آن هم در سال‌هایی که رقابت‌های ورزشی جهانی در پس جهان جنگ سرد بین امریکا و شوروی عملاً تبدیل به عرصۀ رقابت این دو کشور شده بود، حایز اهمیت بود. حضور وزنه‌برداران مهم اهل شوروی همچون الکسی مدودف در وزن +90، تروفیم لوماکین در وزن 82 کیلو و ویکتور بوشویف در وزن 67 کیلو در مسابقات تهران باعث شد تا شوروی با کسب 6 مدال طلا و یک نقره قهرمان بی‌رقیب این مسابقات باشد (3). تیم ایران نیز با حضور ورزشکارانی همچون علی سنبلی، محمد نامجو، حسن رهنوردی و ... پس از امریکا به مقام سوم این رقابت‌ها رسید.
کارکرد سالن محمدرضا شاه منحصر به فعالیت‌های ورزشی نبود. در سال‌های آینده سالن محمدرضا شاه تبدیل به محل برگزاری کنسرت‌ها و محافل فرهنگی شده بود. در هشتم آذرماه 1342 کنسرت بزرگ موسیقی در این ورزشگاه انجام شد. در فقدان خوانندگان پاپ ایرانی که از پایان دهه 1340 چهره شدند خوانندگانی همچون مرضیه، پوران، ویگن و گلپا بسیار محبوب بودند و برنامه مهمی را در این مکان اجرا کردند. قیمت بلیط این برنامه 10 و 20 تومان بود و یا در ششم بهمن 1349 مصادف با سالگرد انقلاب سفید شاه، هفت‌هزار نفر از بانوان در جشن نشریۀ اطلاعات بانوان در ورزشگاه محمدرضا شاه حاضر شدند. روزنامۀ اطلاعات دربارۀ این مراسم چنین می‌نویسد: «بامداد دیروز جشنی به منظور بزرگداشت روز تاریخی 6 بهمن در استادیوم محمدرضا پهلوی برگزار شد. دعوت برای ساعت 9 صبح بوده اما خانم‌ها که معروف است به علت مصرف مقادیری وقت آرایش خود، بدقول هستند از ساعت دو و نیم بامداد در آن هوای پرسوز و تاریک رهسپار استادیوم شدند. در ساعت 9 بامداد در این استادیوم بزرگ جای سوزن‌انداختن نبود. برنامۀ جشن با سخنرانی سردبیر اطلاعات بانوان در زمینۀ نقشی که انقلاب 6 بهمن در زندگی طبقات مختلف مردم ما بخصوص کشاورزان، کارگران و زنان داشته است، آغاز شد. بعد برنامه‌های هنری با شرکت این هنرمدان اجرا گردید: صابر آتشین، عبدالکریم اصفهانی، سوری، حسین موفق، پرتو شعبده‌باز مصری، شکوفه نو، آغاسی، نازی افشار، رامین و لیلا افشین، گلوریا روحانی، سوسن، عارف و رامش. جالب اینکه بسیاری از دوست‌داران این هنرمندان عکس‌های متعددی از آنان را با خود آورده بودند و هنگامی که آنان برنامه اجرا می‌کردند آن‌ها را روی دست می‌گرفتند و تقاضای ترانه تازه ای را می‌کردند. (4)»
منابع:
1- لات‌ها نقش مهمی در تحولات جامعه داشتند، روزنامه دنیای اقتصاد، شماره 1997، 29/10/1388.
2- جعفر شهری، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، موسسه فرهنگی رسا، 1369، ص 120.
3- مدخل انگلیسی دانشنامه ویکی پدیا: (1957 World Weightlifting championships).
4- روزنامه اطلاعات، 5 بهمن 1349
نویسنده: سیدنیما موسوی